Kamus ini ditulis oleh R.A. Dr. Hoessein Djajadiningrat pada tahun 1993 tepatnya pada bulan Oktober dan diterbitkan di Batavia, berikut ini petikan kata pengantar dalam bahasa Indonesia yang aslinya ditulis dalam bahasa belanda.
Kamus Bahasa Aceh-Belanda
oleh
R. A. Dr. Hoesein Djajadiningrat
dan Belanda-Aceh register
oleh
Dr. G. W. J. Drewes
Diterbitkan atas perintah Pemerintah
Bagian I
PERCETAKAN NEGARA 1934 BATAVIA
KATA PENGANTAR
Kamus ini telah disunting dari sumber-sumber berikut:
1. Catatan oleh Dr. C. Snouck Hurgronje tentang “Woordenboek der Atjèhsche taal” oleh K. F. H. van Langen, dilengkapi oleh H. A. Von Dewall dengan data dari Atjèhers karya Snouck Hurgronje, dan disusun menjadi desain Kamus Atjèhsch-Nederlandsch dalam huruf latin;
2. Salinan dalam huruf Latin, dibuat oleh Atjèher Teungkoe Mohamad Noerdin dari naskah bahasa Aceh, terutama berisi hikayat, dikumpulkan oleh Dr. Snouck Hurgronje, serta potongan-potongan dalam gaya terikat dan tidak terikat, disusun oleh Teungkoe Mohamad Noerdin sendiri; materi yang disebutkan dalam paragraf 1 dan 2 disediakan untuk saya oleh almarhum Dr. G. A. J. Hazeu;
3. Manuskrip hikayat Aceh, yang saya buat sendiri atau telah saya buat salinannya selama saya tinggal di Aceh dari April 1914 hingga Mei 1915;
4. Menerbitkan teks dan publikasi Atjèhsche di bidang Atjèhsche taal- en volkenkunde, berisi data leksikografis, khususnya “De Atjèhers” oleh Snouck Hurgronje, “Studiën over de Atjèhsche klank- en schriftleer” (dalam Tijdschrift van het Bataviaasch Genootschap, 1893), dan “Atjèhsche taalstudiën” (dalam jurnal yang sama, 1900), T. J. Yeltman, “Nota betreffende de Atjèhsche goud- en zilversmeedkunst” (dalam Tijdschrift van het Bataviaasch Genootschap, 1904), “Nederlandsch-Atjèhsche woordenlijst” (1904), dan “De Atjèhsche zjjdeindustrie” (dalam Internationales Archiv für Ethnographie, 1912), H. W. Pischer, “Catalogus van ‘sEijks Ethnographisch Museum”, vol. VI (1912), J. Kreemer, “Atjèh”, (Iste volume 1922, volume ke-2 1923, dengan banyak literatur), dan “Atjèhsch Handwoordenboek”, yang muncul ketika volume pertama Kamus ini hampir seluruhnya dicetak, (akhir 1931);
5. Informasi lisan dari orang Aceh, di antaranya perlu disebutkan secara khusus Teungkoe Mohamad Noerdin yang disebutkan di atas, dari Gampông Pi, Moekim Meuraksa, selama bertahun-tahun bertugas sebagai seorang penulis bersama dengan Dr. Snouck Hurgronje, kemudian dengan Dr. Hazeu, dan untuk penyuntingan Kamus ini juga turut menambahkan kepada saya, dengan siapa saya secara sistematis menangani materi yang dirujuk dalam paragraf 1 dan kepada siapa saya pertama-tama meminta informasi ketika membaca naskah; dan Hadji Abubakar, dari Kutaradja, yang dikenal selama beberapa tahun di Meulabôh dengan dialek Pantai Barat, sekarang menjadi penulis di Kantor Urusan Pedalaman, yang saya konsultasikan dalam penyuntingan akhir Kamus tentang poin-poin dan pertanyaan-pertanyaan yang tidak pasti yang muncul.
Dalam pengumpulan dan pemilihan materi, untuk standar diambil bahasa yang oleh orang Aceh sendiri dianggap sebagai bahasa Aceh yang paling baik, (lihat Penjelasan Tata Bahasa). Dari dialek-dialek itu, hanya kata-kata dan bentuk-bentuk yang saya temui tanpa penelitian yang disengaja, dan yang biasanya diketahui oleh orang Aceh mulia yang berpendidikan, yang ditunjukkan.
Dalam memberikan contoh klarifikasi, tujuannya adalah untuk memilih kalimat seperti itu untuk menunjukkan tidak hanya makna tetapi juga penggunaan tata bahasa dari kata yang dimaksud. Banyak contoh telah diturunkan dari bahasa hikayat, yang dalam gaya terikat, menjadi bahasa buatan, berbeda dari bahasa sehari-hari baik dalam struktur kalimat maupun dalam penggunaan kata, karena contoh-contoh seperti itu, selain memberi kesan bahasa tertulis, bukanlah kalimat yang sengaja dibentuk untuk tujuan yang dimaksudkan dan sering menunjukkan ruang lingkup makna sebuah kata. Lebih dari satu editor dari beberapa hikajat dapat dikonsultasikan. Namun, dalam kasus kutipan, sejauh tidak mengandung varian atau perbaikan yang berasal dari editor lain, hanya judul hikayat yang disebutkan. Judul-judul itu benar-benar ditinggalkan dan semuanya dapat ditemukan di “Atjèhers” karya Snouck Hurgronje. Contoh-contoh yang tidak berasal dari bahasa tertulis juga berasal dari Atjèhers.
Kata-kata disusun menurut standar mereka, seluruhnya sesuai dengan alfabet Belanda-Latin. Suara yang diwakili oleh lebih dari satu huruf, seperti eu, oe, dj, tj, dianggap dalam pengaturan terdiri dari urutan huruf-huruf tersebut. Huruf yang ditandai mengikuti yang tidak ditandatangani.
Kata-kata dalam bahasa Oriental selain Atjèhsch, yang dilampirkan untuk menjelaskan pinjaman, telah ditranskripsikan dengan cara yang paling umum dalam karya ilmiah Belanda. Perbedaan sistem transkripsi untuk bahasa-bahasa tersebut tampaknya tidak menimbulkan keberatan lebih dari perbedaan ejaan bahasa-bahasa Eropa, dari mana bahasa Aceh memperoleh kata-kata. Komentar Tata Bahasa dimaksudkan untuk mengatur secara tata bahasa apa yang tersebar dalam Kamus dengan susunan abjadnya, dan untuk menambahkannya dalam bentuk ringkas apa yang tidak dapat dimasukkan dari poin-poin utama pidato.
Akhirnya, dalam menyelesaikan pekerjaan ini, yang karena berbagai keadaan, telah memakan waktu lebih lama daripada yang saya pikirkan dan harapkan, saya ingin melaksanakan tugas syukur. Saya berhutang budi kepada banyak orang karena berkontribusi pada Kamus ini. Secara khusus, ini adalah dukungan yang sangat berharga dari Prof. Snouck Hurgronje, Teungkoe Mohamad Noerdin dan Hadji Abubakar. Prof. Snouck Hurgronje, yang memperkenalkan saya kepada bahasa Aceh di Leiden, yang atas usulannya saya diminta untuk menyusun Kamus ini, dan dengan catatan dan koleksi manuskripnya yang menyediakan materi dasar untuk itu, menunjukkan minatnya yang teguh dalam beliau memberikan sentuhan akhir dengan secara teratur mengembalikan satu salinan lembaran cetak yang dikirim kepadanya dalam rangkap dua. Sebagai hasilnya, dia tidak hanya memfasilitasi saya dalam mengoreksi kesalahan pencetakan, tetapi juga memungkinkan saya untuk memperbaiki kesalahan jenis lain. Kerja sama yang mantap dan penting dari Teungkoe Mohamad Noerdin telah disebutkan di atas, juga dari bantuan tambahan Hadji Abubakar, yang sangat berguna bagi saya. Saya ingin mengucapkan terima kasih yang tulus dan hangat kepada mereka semua. Saya juga ingin mengucapkan terima kasih khusus kepada Dr. G. W. J. Drewes atas kesediaannya untuk mengambil komposisi Daftar Nederlandsch-Atjèhsch.
Batavia, October 1933
HOËSEIN DJAJADININGRAT
PENJELASAN GRAMMATIK
Bahasa Aceh yang oleh masyarakat Aceh sendiri dianggap sebagai bahasa Aceh yang mulia dan standar adalah bahasa masyarakat Aceh yang berada di Kutaradja dan sekitarnya. Konsepsi ini bermula pada masa kesultanan, ketika dalam urusan bahasa dan moral masyarakat berorientasi pada kalangan pimpinan di ibu kota kesultanan (lihat i.v. Atjèh dan banda). Berbeda dengan dialek-dialeknya, bangsa Aceh juga menyebut bahasa Aceh (Banda Aceh atau narit oereuëng banda) yang beradab ini sebagai bahasa Negeri Bawah (narit oereuëng Baröh), atau Aceh Besar (Aceh Rayek), atau sekadar Bahasa Aceh. Dialek-dialek tersebut diberi nama berdasarkan daerah atau desa di mana mereka digunakan dan secara umum dibagi menjadi bahasa Negara-Negara Atas (narit ureuëng Toenong), bahasa Pidie (narit ureuëng Pidie, basa Pidie) atau bahasa Pantai Timur, (basa Timu), bahasa Daya (basa Daya), dan bahasa Pantai Barat (basa Barat, juga basa aneu’ jamèe, atau basa Meulayu). Bahasa Aceh selanjutnya disebut sebagai Bahasa Aceh yang standar.
Foto Teugku Mohamad Noerdin
Foto Dr. Hoesein Djajadiningrat
Foto C Snouck Hurgronje
Berikut ini lampiran asli dalam bahasa belanda :
Atjèhsch-Nederlandsch Woordenboek
door
R. A. Dr. Hoesein Djajadiningrat
met Nederlandsch-Atjèhsch Register
door Dr. G. W. J. Drewes
Uitgegeven op last der Regeering
Deel I
LANDSDRUKKERIJ 1934 BATAVIA
VOORBERICHT.
Dit Woordenboek is uit de volgende bronnen bewerkt:
1. aanteekeningen van Dr. C. Snouck Hurgronje op het „Woordenboek der Atjèhsche taal” van K. F. H. van Langen, door H. A. von Dewall aangevuld met gegevens uit Snouek Hurgronje ’s Atjèhers, en geordend tot een ontwerp van een Atjèhsch-Nederlandsch Woordenboek in Latynsche karakters;
2. afschriften in Latijnsche karakters, door den Atjèher Teungkoe Mohamad Noerdin vervaardigd van Atjèhsche handschriften, hoofdzakelijk hikajat’s bevattende, bijeengebracht door Dr. Snouck Hurgronje, alsmede stukken in gebonden en ongebonden stijl, door Teungkoe Mohamad Noerdin zelf samengesteld; het sub 1 en 2 vermelde materiaal werd door wijlen Dr. G. A. J. Hazeu te mijner beschikking gesteld;
3. handschriften van Atjèhsche hikajat’s, waarvan ik zelf gedurende mijn verblijf in Atjèh van April 1914—Mei 1915 afschriften maakte of liet maken;
4. uitgegeven Atjèhsche teksten en publicaties op het gebied van de Atjèhsche taal- en volkenkunde, die lexicographische gegevens bevatten, inz. „De Atjèhers” van Snouck Hurgronje, diens „Studiën over de Atjèhsche klank- en schriftleer” (in het Tijdschrift van het Bataviaasch Genootschap, 1893), en „Atjèhsche taalstudiën” (in hetzelfde tijdschrift, 1900), T. J. Yeltman, „Nota betreffende de Atjèhsche goud- en zilversmeedkunst” (in het Tijdschrift van het Bataviaasch Genootschap, 1904), „Nederlandsch-Atjèhsche woordenlijst” (1904), en „De Atjèhsche zjjdeindustrie” (in het Internationales Archiv für Ethnographie, 1912), H. W. Pischer, „Catalogus van ’sEijks Ethnographisch Museum”, deel VI (1912), J. Kreemer, „Atjèh”, (Iste deel 1922, 2de deel 1923, met zeer veel literatuur), en „Atjèhsch Handwoordenboek”, dat verscheen toen het eerste deel van dit Woordenboek bijna geheel was afgedrukt, (eind 1931);
5. mondelinge inlichtingen van Atjèhers, onder wie in het bjjzonder genoemd moeten worden de bovenvermelde Teungkoe Mohamad Noerdin, afkomstig van Gampöng Pi, Moekim Meura’sa, jaren lang schrijver bij Dr. Snouck Hurgronje, vervolgens bij Dr. Hazeu, en voor de bewerking van dit Woordenboek aan mij toegevoegd, met wien ik het sub 1 vermelde materiaal systematisch behandelde en tot wien ik bij de lectuur der handschriften mij in de eerste plaats om inlichtingen wendde; en Hadji Aboebakar, afkomstig van Koetaradja, door een verblijf van eenige jaren te Meulaböh met het dialect van de Westkust bekend, thans schrijver op het Kantoor voor Inlandsche Zaken, dien ik bij de eindbewerking van het Woordenboek omtrent onzekere punten en gerezen vragen raadpleegde.
Bij de verzameling en schifting van de bouwstoffen werd tot basis en tot maatstaf genomen de taal, die de Atjèhers zelve als het beschaafde Atjèhsch beschouwen, (zie de Grammatische Toelichting). Van de dialecten werden alleen de woorden en vormen aangeteekend, die ik zonder opzettelijk onderzoek tegenkwam en die een ontwikkelde Atjèher van Groot-Atjèh in den regel kent.
Bij het geven van verduidelijkende voorbeelden is er naar gestreefd om zulke zinnen te kiezen, dat niet alleen de beteekenis maar ook het grammaticale gebruik van het betrokken woord eruit blijkt. Aan de taal der hikajat s, die, in gebonden stijl, eene kunsttaal zijnde, zoowel in zinsbouw als in woordgebruik van de spreektaal afwijkingen vertoont, zijn talrijke voorbeelden ontleend, omdat zulke voorbeelden, behalve dat ze van de geschreven taal een indruk geven, geen voor het beoogde doel opzettelijk gevormde zinnen zijn en vaak de draagwijdte van de beteekenis van een woord aangeven. Van sommige hikajat’s konden meer dan ééne redactie geraadpleegd worden. Bij de citaten zijn echter, voor zoover ze geen aan eene andere redactie ontleende varianten of verbeteringen bevatten, alleen de titels der hikajat s vermeld. Die titels zijn volledig opgegeven en zijn alle terug te vinden in Snouck Hurgronje’s „Atjèhers”. Ook de niet aan de geschreven taal ontleende voorbeelden zijn van Atjèhers afkomstig.
De woorden zijn naar hunne stammen gerangschikt geheel volgens het Nederlandsch-Latijnsche alphabet. Klanken, die door meer dan eene letter afgebeeld worden, zooals de eu, oe, dj, tj, zijn bij de rangschikking beschouwd als uit eene opeenvolging van die letters te bestaan. Geteekende letters volgen op de niet geteekende.
Woorden in andere Oostersche talen dan het Atjèhsch, ter toelichting van ontleeningen bij gevoegd, zijn getranscribeerd naar de in Nederlandsehe wetenschappelijke werken meest gangbare wijze. De ongelijkheid van transcriptiesysteem voor die talen scheen niet meer bezwaren op te leveren dan de ongelijkheid van spelling der Europeesehe talen, waaraan het Atjèhsch woorden ontleend heeft.
De Grammatische Toelichting bedoelt grammatisch te ordenen wat aan spraakkunstige elementen in het Woordenboek met zijne alphabetisehe rangschikking verspreid is te vinden en hieraan in beknopten vorm toe te voegen wat er van de hoofdpunten der spraakkunst niet in opgenomen kon worden.
Bij de voltooiing van dit werk, die door verschillende omstandigheden veel langer heeft geduurd dan ik gedacht en gewenscht had, wil ik ten slotte mij gaarne van een plicht der dankbaarheid kwijten. Velen ben ik erkentelijkheid verschuldigd voor medewerking aan dit Woordenboek. In bijzondere mate is dit het geval jegens Prof. Snouck Hurgronje, Teungkoe Mohamad Noerdin en Hadji Aboebakar. Prof. Snouck Hurgronje, die mij te Leiden in het Atjèhsch inleidde, op wiens voorstel de samenstelling van dit Woordenboek mij werd opgedragen, en wiens aanteekeningen en handschriftenverzameling het grondmateriaal ervoor leverden, toonde bij het vorderen der afwerking zjjne belangstelling onverflauwd en daadwerkelijk door van de hem in duplo toegezonden afgedrukte vellen geregeld één exemplaar met correcties en kantteekeningen terug te zenden. Hierdoor vergemakkelijkte hij mij niet alleen het herstellen van drukfouten, maar stelde hij mij tevens in staat om ook fouten van anderen aard te verbeteren. Yan de gestadige en belangrijke medewerking van Teungkoe Mohamad Noerdin is boven reeds melding gemaakt, eveneens van de aanvullende hulp van Hadji Aboebakar, die mij van veel nut was. Hun allen betuig ik hier mijn oprechten en warmen dank. Bijzonderen dank breng ik ook aan Dr. G. W. J. Drewes voor zijne bereidwilligheid om de samenstelling van het Nederlandsch-Atjèhsch Register op zich te nemen.
Batavia, October 1933.
HOËSEIN DJAJADININGRAT.
GRAMMATISCHE TOELICHTING
Het Atjèhsch, dat de Atjèhers zelve als het beschaafde, het standaard-Atjèhsch beschouwen, is de taal der beschaafde Atjèhers van Koetaradja en omstreken. Deze opvatting dateert uit den tijd van het soeltanaat, toen men zich op het gebied van taal en zeden richtte naar de toongevende kringen ter hoofdplaats van het rijk, (zie i.v. Atj è h en banda). Dat beschaafde Atjèhsch (Atjèh banda of narit oereuëng banda) noemen de Atjèhers, in onderscheiding van de dialecten, ook de taal der Benedenlanden (narit oereuëng Baröh), of van Groot-Atjèh (Atjèh Rajeu’), of kortweg de Atjèhsche taal (basa Atjèh). De dialecten worden genoemd naar de streken of de dorpen, waar ze gesproken worden, en worden globaal onderscheiden in de taal van de Bovenlanden (narit oereuëng Toenong), de taal van Pidië (narit oereuëng Pidië, basa Pidië) of van de Oostkust, (b as a Timoe), de taal van Daja (basa Daja), en de taal van de Westkust (basa Barat, ook basa aneu’ djameë, of basa Meulajoe). Met het Atjèhsch wordt hier verder bedoeld het standaard-Atjèhsch.